Bazylika pw. Świętej Trójcy i klasztor na Świętym Krzyżu

Któż o Łysej Górze nie słyszał? Tejże samej, na której Łada, Bodo i Leli cześć odbierali, gdzie zamek obronny obok pogańskiej bożnicy stał, a który pomstą boską rozpadł się na wielkie gromady kamieni.

Legendy wspomną także żonę polskiego księcia Mieszka – Dobrawę, która przybywszy do Polski przeprowadziła kraj na łono kościoła. Ona również w 966 roku – w miejscu pogańskiej świątyni – na Łysej Górze kościół kazała wystawić i pierwszych benedyktynów sprowadzić.

Rozbudować świątynię miał pierwszy polski król Bolesław Chrobry, który przy okazji klasztor doposażył i nowych mnichów tu osadził, po męczeńskiej śmierci poprzednich.

Tu właśnie w roku 1006. przybyć miał Emeryk – królewicz węgierski, bardzo nabożny, we wszystkich cnotach swego ojca naśladujący – by w świątynce księżniczki Dobrawy Chrystusowe drzazgi zostawić.

Historycy datę fundacji przesuwają na pierwszą połowę XII wieku i łączą z osobami króla Bolesława Krzywoustego i komesa Wojsława, a przywiezienie relikwii przypisują Władysławowi Łokietkowi, który darem tym wyniósł to miejsce do rangi najważniejszego wówczas polskiego sacrum.

O pogańskich początkach Łyśca, Łysej Góry czy też Świętego Krzyża ma świadczyć tradycja jarmarków organizowanych na święto Stado – późniejsze Zielone Świątki. Odbywały się one pod murami klasztoru do XV wieku i dopiero dokument z 1468 roku – wydany przez króla Kazimierza Jagiellończyka, na prośbę opata Michała z Kleparza, przeniósł jarmarczne i nieco gorszące zabawy do Nowej Słupi.

Namacalnym dowodem na słowiańska przeszłość wzniesienia ma być także wał kultowy, który odgradzał miejsce święte od świata zewnętrznego.

Benedyktyni przyszli tu z krzyżem, księgą i pługiem tworząc w najstarszym polskim sanktuarium skryptorium, aptekę i bibliotekę. Szczyt rozwoju opactwa przypada na czasy Jagiellonów, król Władysław pielgrzymował tu wielokrotnie, na pewno przed starciem z Krzyżakami pod Grunwaldem, gdy przed relikwiami prosił o zwycięstwo.

Nie uniknęło to święte miejsce najazdów. W XIII i XVII wieku zjawiają się tu Tatarzy, W XIV wieku relikwie Drzewa Krzyża ukradną Litwini, którzy jednak – jak podaje legenda – zwracają je, gdy zaraza zdziesiątkuje ich obóz. W 1655 przybędą tu Szwedzi – ich „wizyta” potrwa trzy lata, wrócą tu później jeszcze podczas wojny północnej. Niedługo później klasztor złupią wojska saskie.

Historia tego miejsca to także kasata klasztoru na Łysej Górze, do której doszło w 1819 roku. Cały majątek przechodzi wówczas na własność skarbu państwa, a relikwie Drzewa Krzyża Świętego zostają przeniesione do Nowej Słupi,

W połowie XIX wieku w zabudowaniach klasztornych utworzony zostaje dom pokuty dla duchownych odbywających karę kościelną. W 1863 roku przyłączą się oni do oddziału powstańczego Mariana Langiewicza, który zatrzyma się w klasztorze. 12 lutego powstańcy stoczą pod Łysą Górą zwycięską walkę z Moskalami.

Święty Krzyż będzie także więzieniem carskim, a w okresie międzywojennym więzieniem ciężkim, gdzie karę odbywali – przyszły pisarz Sergiusz Piasecki i ukraiński nacjonalista Stiepan Bandera.

W 1939 roku – pod naporem wojsk hitlerowskich – więzienie zostanie zlikwidowane, a dwa lata później Niemcy zorganizują tu obóz zagłady dla jeńców radzieckich, którzy ratując się przed śmiercią głodową uciekali się do aktów kanibalizmu. Obóz zlikwidowano w 1942 roku.

Od 1936 roku opiekę nad sanktuarium sprawują Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej.

Dziś – tu, gdzie dla potrójnego biesa bluźniono, Bóg Trójjedyny chwałę wieczystą odbiera.